NỮ SĨ ĐOÀN THỊ ĐIỂM
TRƯỚC VÀ TRONG THỜI
TAM KỲ PHỔ ĐỘ
Trần thị Tố Nga
Thuở trời đất nổi cơn gió bụi,
Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên,
Xanh kia thăm thẳm từng trên,
V́ ai gây dựng cho nên nỗi này!
Những ai chưa quên những vần thơ trên đây, th́ không thể nào
quên được người diễn nôm bản Chinh Phụ Ngâm Khúc. Dịch phẩm
tuyệt vời này đă đưa nữ sĩ Đoàn Thị Điểm lên đỉnh cao văn học
Việt Nam thế kỷ 18.
Đoàn Thị Điểm hiệu Hồng Hà Nữ Sĩ, biệt hiệu Bang Tang, quê
làng Hiếu Phạm (c̣n gọi Giai Phạm hay làng Giữa), huyện Văn
Giai, tỉnh Bắc Ninh, nay là huyện Châu Giang, tỉnh Hải Hưng.
Bà sanh năm Ất Dậu (1705) thời nhà Lê trung hưng, đời vua Lê Hy
Tông, ở miền bắc Chúa Trịnh là Định Vương Trịnh Cang, ở miền nam
Chúa Nguyễn là Nguyễn Phúc Chu.
Theo gia phả họ Đoàn, tằng tổ
của bà là Lê Công Nẫm, làm quan vơ chức Thái Thường Thị Thiếu
Khanh, tước Thiêm Hào Tử. Nội tổ là Lê Doăn Vi (có sách viết Lê
Công Vị), làm xă quan. Thân phụ là Lê Doăn Nghi, 21 tuổi đậu
Hương cống, rồi ra Thăng Long thi Hội mấy khoa liền không đậu.
Truyền rằng thần linh bảo đổi sang họ Đoàn th́ mới hiển đạt, nên
ông đổi họ thành Đoàn Doăn Nghi.
Năm 21 tuổi ông cưới vợ tại quê nhà, sanh một trai là Đoàn Doăn
Sỹ. Sau Sỹ đậu hương cống, làm Tri huyện tại Châu Hoan (Nghệ
An).
Khi dạy học ở Thăng
Long, Đoàn Doăn Nghi cưới thêm vợ là con quan Thái Lĩnh Bá, họ
Vũ, nhà ở phường Hà Khẩu, gần hồ Hoàn Kiếm.
Năm 1703 ông bà có một trai đầu ḷng tên Đoàn Doăn Luân, hai năm
sau (1705) sanh thêm một gái là Đoàn Thị Điểm. Như vậy, hai bên
nội ngoại Đoàn Thị Điểm đều là ḍng dơi Nho phong đạo đức, khoa
bảng.
Từ nhỏ bà học Tứ
Thư, Ngũ Kinh, được mẹ dạy nữ công gia chánh. Càng lớn bà càng
xinh đẹp, tư chất thông minh, văn hay chữ tốt, công dung ngôn
hạnh, tiếng vang gần xa. Năm 16 tuổi bà được quan Thượng Thư Lê
Anh Tuấn nhận làm con nuôi, từ đó bà về ở nhà dưỡng phụ tại
phường Bích Câu, kinh thành Thăng Long. Nơi đây bà được đọc rất
nhiều sách quư và tiếp xúc rất nhiều danh sĩ khoa bảng. Bà càng
nổi tiếng về tài ứng đối văn chương.
Khi thân phụ mất (1729) bà xin dưỡng phụ về quê săn sóc mẹ già,
giúp anh và chị dâu quán xuyến gia đ́nh, Anh bà là Đoàn Doăn
Luân mở trường dạy học, chị dâu vốn là tiểu thư khuê các nhưng
mắc bệnh đậu mùa, gương mặt xấu xí, tay như có tật, nên bà Điểm
thay chị dâu lo tề gia nội trợ, giúp anh giao thiệp với bên
ngoài, rất đảm đang và bặt thiệp trong mọi việc. Khi anh đau ốm,
bà thay anh dạy học.
Năm
1735 Đoàn Doăn Luân mất, để lại hai con thơ chưa đầy 10 tuổi, vợ
yếu đuối gần như tật nguyền, và một mẹ già. Bà phải gánh hết
trách nhiệm chăm sóc gia đ́nh. Bấy giờ cảnh nhà rất quạnh hiu,
và v́ sinh kế, bà mở pḥng xem mạch hốt thuốc. Bà có tay phục
dược nên bệnh nhân rất đông. Nhờ vậy bà đă lo được cho mẹ già và
hai cháu tươm tất. Bà rất giỏi giắn lo trong ngoài trọn vẹn. Với
mẹ, bà trọn hiếu; với chị dâu và hai cháu, bà trọn nghĩa trọn
t́nh.
Thời gian này rất
nhiều người đến cầu hôn, bà đều từ khước. Bà rất kén người tài
đức tương xứng với bà. Bà không ham giàu sang chức tước, và rất
ghét những kẻ giàu thiếu học.
Nhân có người tiến cử vào cung dạy học, bà nhận lời để tránh
những người không xứng đáng đến cầu hôn. Dạy học trong cung bà
luôn luôn cung cấp tiền nuôi mẹ, chị dâu và hai cháu đầy đủ.
Nhưng ở trong cung nh́n thấy những bất công, xấu xa của quan
lại, sự thối nát của triều đ́nh, bà chán, xin nghỉ về quê cũ.
Loạn lạc nổi lên, bà cùng gia đ́nh tản cư về Chương Dương bên bờ
sông Nhị gần Hà Nội (1739). Bà 35 tuổi, không xem mạch hốt thuốc
nữa mà mở trường dạy học, mong đem hết sở học truyền lại thế hệ
mai sau, đào tạo một lớp người có tài đức giúp dân giúp nước.
Sau khi bà mất (1748), một học tṛ là Đào Duy Doăn người làng
Chương Dương thi đậu tiến sĩ (1763).
Một ngày kia, bà đang dạy học, có người mang thư cầu hôn của
Nguyễn Kiều, sinh năm 1695, lớn hơn bà 10 tuổi, ông Kiều hiệu
Hạo Hiên, người làng Phú Xă, huyện Hoài Đức, 18 tuổi đậu Giải
nguyên, 21 tuổi đậu tiến sĩ, được bổ làm Đốc Đồng ở Nghệ An
(1717), thăng Thị Lang (1736). Ông nổi tiếng văn hay chữ tốt,
tuổi trẻ sớm đỗ đại khoa, nên có phần kiêu ngạo. Vợ đầu của ông
là Lê Thị Hằng, con Thượng thư Lê Anh Tuấn. Bà Hằng mất sớm,
không có con. Vợ kế là Đoan, con quan Tham tụng, sanh được hai
trai một gái và mất lúc chưa 30 tuổi.
Đọc thư Nguyễn Kiều, bà than:
"Lúc trẻ ta mong người
này cầu hôn. Trải qua 20 năm ta không hề nghĩ đến nữa. Ta từng
nhủ ḷng rằng hạng người tài trí giai nhân rất hiếm trên cơi đời
này. Tốt hơn ta nên rửa lấy ḷng trần, an nhàn nuôi khí tượng
thanh b́nh."
Nguyễn
Kiều gởi thư thứ hai, khẩn thiết chân thành nhắc t́nh nghĩa chị
em giữa bà và bà Hằng. Bà cảm động nhưng chưa muốn buộc ràng vào
cuộc hôn nhân muộn màng. Tuy nhiên mẹ già và gia đ́nh, kể cả học
tṛ, đều tán thành nên năm 1743 bà 39 tuổi, chấp nhận kết hôn
cùng ông Kiều.
Hôn nhân
chưa đầy một tháng th́ Nguyễn Kiều được lịnh vua làm Chánh sứ đi
triều cống nhà Thanh. Lệ thường trong ṿng hai năm th́ sứ bộ về
tới nhà, nhưng lần này khi ông Kiều về tới Quảng Tây, giặc nổi
lên làm nghẽn đường nên sứ bộ kẹt lại đất khách cả năm trời.
Ba năm ấy ḷng bà héo hắt, buồn thương, ôm gối sầu lẻ bóng pḥng
khuê. Nỗi niềm này bà gởi vào Chinh phụ ngâm khúc:
Sầu ôm nặng hăy chồng làm gối,
Muộn chứa đầy hăy thổi làm cơm,
Mượn hoa mượn rượu giải buồn,
Sầu làm rượu nhạt,muộn dồn hoa ôi.
…
V́ chàng lệ thiếp nhỏ đôi,
V́ chàng thân thiếp lẻ loi một ḿnh.
Bà Điểm khi ở nhà chồng, lúc về nhà ḿnh phụng dưỡng hai bà
mẹ già, chị dâu yếu đuối bệnh tật, ba đứa con chồng, hai đứa
cháu ruột. Bà đă hai vai gánh vác đôi bên trong ngoài đều trọn
vẹn:
Ngọt bùi thiếp đă hiếu nam,
Dạy con đèn sách thiếp làm phụ thân.
Nay một thân nuôi già dạy trẻ,
Nỗi quan hoài mang mễ biết bao,
Nhớ chàng trải mấy sương sao,
Xuân từng đổi mới đông nào có dư.
Thời gian này Đặng Trần Côn gửi đến bà tác phẩm của ông: Chinh
Phụ Ngâm Khúc, chữ Hán, viết theo thể cổ nhạc phủ.
Đặng Trần Côn con nhà quư tộc, xă Mộc Hạ Đ́nh gần kinh thành
Thăng Long, nhỏ hơn bà khoảng hai tuổi, tài hoa tuấn tú, 15 tuổi
đă đậu Hương cống. Ông Côn rất quư bà về sắc lẫn tài nên lúc bà
ở nhà dưỡng phụ Lê Anh Tuấn, ông từng gởi bà một bài thơ tỏ ư
hôn nhân. Bà không trả lời, chỉ nói với chị em bạn rằng:
"Cái ông Cống Đặng miệng
c̣n hôi sữa ấy nói làm chi tới chuyện vợ chồng". Ông Đặng
nghe được tức lắm, cố gắng học hành và đậu tiến sĩ trong kỳ thi
Hội.
Nhận được tác phẩm,
bà rất phục thi tài họ Đặng, lại thấy giống tâm sự của ḿnh, và
để đáp tạ tấm t́nh ông Đặng, bà đem hết tấc ḷng xúc cảm diễn
nôm Chinh Phụ Ngâm Khúc.
Ngày Nguyễn Kiều về tới, bà trao chồng xem bản dịch nôm như để
nói giùm bà nỗi nhớ niềm thương ba năm xa cách. Ông Kiều rất cảm
động và kính phục.
Đi sứ
thành công, ông Kiều được thăng chức và được bổ làm quan Tham
Thị ở Nghệ An. Bà không muốn theo chồng vào xứ Nghệ v́ c̣n mẹ
già, chị dâu và các cháu không người chăm sóc. Linh tính như
cũng thấy điều ǵ không may.
Nhưng ông Kiều tha thiết khẩn nài, bà đành xuống thuyền theo
chồng vào Nghệ An. Thuyền xuôi ḍng sông Nhị theo cửa bể Thần
Phù để vào cửa Chánh Đại, lúc đến bến Đền Ṣng là nơi thờ Bà
chúa Liễu Hạnh, bà Điểm bị cảm rất nặng. Biết không qua khỏi, bà
trối với chồng vài lời rồi mất ngày 11-9 Đinh Măo (1748), mới 44
tuổi.
Bà mất sớm, để lại cho đời nhiều văn thơ và:
- Tập Truyền Kỳ Tân Phả
hay là Tục Truyền Kỳ viết bằng chữ Hán rất công phu: Phần
đầu bà viết về tài năng, đức độ hy sinh cao cả v́ dân v́ nước
của bà Bích Châu (vợ vua Trần Dụ Tông). Kế là Vân Cát Thần Nữ
(Công chúa Liễu Hạnh) tài sắc từng xướng hoạ với Trạng Bùng
Phùng Khắc Khoan.
- Truyện An Ấp Liệt Nữ nói về bà Phan Thị Thuần, khi nghe
tin chồng là Tiến sĩ Đinh Nho Hoàn mất trên đường đi sứ phương
Bắc, bà quyên sinh chết theo.
- Truyện Bích Câu Kỳ Ngộ kể về nàng tiên trong tranh (Giáng
Kiều) và hàn sĩ Tú Uyên. Truyện này về sau được diễn thơ nôm,
không rơ người dịch.
-
Bà c̣n một số truyện ngắn khác, như:
Yến Anh Đối Thoại
(chim én và chim oanh tṛ chuyện);
Hoành Sơn Tiên Cục
(ván cờ tiên trên núi Hoành Sơn);
Nghĩa Khuyển Khuất Miêu
(chó khôn bắt mèo).
-
Nhưng nổi tiếng nhất vẫn là bản nôm
Chinh Phụ Ngâm Khúc,
một tuyệt phẩm của nền văn học nước nhà mà ngày nay c̣n ca tụng,
vượt hơn hẳn bản gốc chữ Hán. Tên tuổi Đoàn Thị Điểm đă gắn liền
với Chinh phụ ngâm khúc, gồm 408 câu song thất lục bát trữ t́nh,
nhẹ nhàng, bóng bảy mà cũng rất mực ai oán, năo nùng…
Mặc dù tạp chí Nam Phong số 106 (1926) đề quyết dịch giả Chinh
phụ ngâm khúc là Phan Huy Ích nhưng những tài liệu chứng cứ vẫn
không đánh đổ được ḷng tin và sự ngưỡng mộ của mọi người đối
với Đoàn Thị Điểm.
Trong thời Tam Kỳ Phổ Độ
Thời gian trôi qua, từ thế hệ này đến thế hệ khác, đời vẫn nhớ
tên bà, trân trọng nữ sĩ tài danh, nhưng nào ai biết được những
chuyện bên kia thế giới hữu h́nh này.
Ngày 26-10 Tân Măo (1951),
Đức Hộ pháp Phạm Công Tắc
giảng rằng khi bà Đoàn Thị Điểm quy vị, ngồi nơi Thanh tịnh Đại
hải chúng; nhờ Thất nương xuống độ bà về Lôi Âm Tự, rồi nhờ bà
tả cuốn Nữ Trung Tùng
Phận, mới siêu thoát được.
Như vậy, dù nguyên là một tiên nương nơi Diêu tŕ cung xuống
trần, làm nữ sĩ tài sắc vẹn toàn, tiếng tăm vang lừng thiên hạ,
nhưng thiếu công quả độ chúng sanh nên khi quy liễu bà không
được trở về ngôi vị cũ, phải chờ 178 năm sau có Đức Chí tôn mở
Đại đạo Tam kỳ Phổ độ mà bà mới có dịp lập công quả độ đời để
phục hồi cựu vị.
Năm 1933 bà Đoàn Thị Điểm giáng cơ viết Nữ Trung Tùng Phận
tại Phạm nghiệp (Tây Ninh) do Đức Hộ pháp pḥ loan cùng với ngài
Tiếp thế Lê Thế Vĩnh. Sau nhiều đêm liên tiếp bà giáng cơ viết
khoảng 1000 câu th́ cơ ngưng. Đức Hộ Pháp biết bà đă viết xong
phần đời, bắt đầu viết sang phần đạo. Ngài hỏi bà, xin đánh điện
tín sang Nam Vang gọi ngài Tiếp đạo Cao Đức Trọng; bà bảo không
cần v́ ngày mai ngài Cao Tiếp đạo về đến Toà thánh. Quả nhiên
chiều hôm sau ngài Cao Tiếp Đạo về đến và ngay đêm đó pḥ loan
để bà viết tiếp Nữ Trung Tùng Phận đến câu cuối cùng.
Nữ Trung Tùng Phận gồm 1401 câu song thất lục bát là thể thơ
Việt Nam sở trường của bà, qua đó bà đă xác nhận Đoàn Thị
Điểm là dịch giả Chinh phụ ngâm khúc trong đoạn mở đầu Nữ Trung
Tùng Phận như sau:
Chinh phụ trước treo gương giá quư,
Áng văn làm nhuệ khí cầu vinh,
Thêm duyên chước quư giao t́nh,
Mỹ ngôn nương ư gia đ́nh an vui.
Trong Chinh phụ ngâm khúc (CPNK) và Nữ trung tùng phận (NTTP) có
những câu chữ nghĩa tương đồng:
- CPNK: Ngọt bùi thiếp đă
hiếu nam,
Dạy con đèn sách thiếp làm phụ thân.
- NTTP: Phụ thân thế phận
cho chàng đẹp duyên.
Và:
Tảo tần sớm dưỡng chiều nuôi,
Thế chàng thiếp lănh vai người hiếu nam.
- CPNK: Thuở trời đất nổi
cơn gió bụi,
Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên.
- NTTP: Con khá nhớ hồng
nhan phận mỏng,
Đừng làm cho thẹn bóng trăng xuân,
Hồng quần tài sắc đa truân,
Vào ṿng phận bạc chi mong trọn nguyền.
Nữ Trung Tùng Phận:
-
Khuyến dạy tu hành,
trong đó có đoạn thố lộ thân thế trong kiếp tại trần của bà:
Thân tiên dù lỡ gót phàm,
Gương xưa lỗi ráp ai cầm làm chi.
… Cầm bút ngọc đề thi tự thuật,
Một kiếp sanh của bực văn tài,
Nêu gương tuyết giá hậu lai,
Gỡ trong muôn một những bài sanh ly.
- Gần 1000 câu phần đầu bà dạy nữ phái trau dồi tam tùng tứ đức,
công dung ngôn hạnh học tập nâng cao văn hóa để ngang hàng cùng
nam phái:
Dụng văn hóa trau tria nữ phách,
Lấy kinh luân thúc thách quần hồng,
Gươm thư giúp sức gươm hùng,
Điểm tô nghiệp cả con Rồng cháu Tiên.
- Dạy về CÔNG:
Gặp cơn rảnh nhà lan vắng khách,
Công chỉ kim đèn sách học hay,
Trăm nghề dầu chẳng đủ tài,
Dệt văn Tô Huệ, gỡ đày chinh phu.
- Dạy về DUNG:
Phàm phận gái đứng hàng khuê các,
Phải trau tria tướng hạc h́nh mai.
Chín từng cửa đóng then gài,
Ra ngoài nghiêm nghị, trong bày đoan trang.
- Dạy về NGÔN:
Đối với khách đồng bàn đồng tuổi,
Nhớ cho hay lời nói giọng cười,
Ngôn từ ngọt dịu thanh tươi,
Tiếng tiêu khải phụng, phục người mới ngoan.
- Dạy về HẠNH:
Sửa từ nết ngày thâu tập tánh,
Trăm hạnh hay bởi tránh điều thô,
Xấu xa rách rưới lơa lồ,
Đoan nghiêm tánh đức, cũng cho gái lành.
- Bà c̣n dạy con trai hiếu thảo mẹ cha:
Con khá biết trọng ngh́ phụ tử,
Hiển tông môn giá quư nơi ḷng,
Đừng làm nhục tổ hổ tông,
Lập thân trả hiếu nối ḍng truyền hương.
- Dạy tôn kính thầy, đền trả công cha ơn thầy so sánh ngang
nhau:
Con nhờ Thầy công danh mới toại,
Như nhờ cha mới giỏi h́nh dung,
Hai ơn ấy gẫm so đồng,
Nghĩa kia như hiếu mặn nồng cả hai.
- Dạy trọng t́nh nghĩa vợ chồng:
T́nh phu phụ biết bao nghĩa trọng,
Đạo nhơn luân gầy sống của đời,
Dầu cho non nước đổi dời,
C̣n niềm chồng vợ, c̣n người c̣n ta.
…Khi sớm tối lạnh nồng có kẻ,
Thân mật con đặng dễ giữ con,
Mẹ lo trong lúc c̣n non,
Vợ con lo lúc thân ṃn gối run.
- Trong 400 câu sau bà dạy nữ phái hăy biết lo tu:
Thay đạo phục bước xăng lánh thế,
Mơi th́ kinh tối kệ giải ḷng,
Từ bi hứng giọt nhành dương,
Lau thanh trái chủ lấp đường nghiệt căn.
- Và phải biết tầm đường đạo pháp tu tiến luyện đạo mới mong
thoát khổ:
Bế ngũ quan không kiêng tục tánh,
Diệt lục trần xa lánh phàm tâm,
Mệnh Thiên giữ vững tay cầm,
Đoạn phương tự diệt giải phần hữu sinh.
Ngũ khí thanh diệt trừ quả kiếp,
Linh quang đầy đặng tiếp hồng ân,
Xác tại thế đă nên thần,
Ba mươi sáu cơi đặng gần linh thiêng.
- Bà hoàn thành công quả khuyến tu khi viết đến những câu kết
quyển Nữ Trung Tùng Phận:
Buông ngọn viết vào làn mây trắng,
Hễ có thương nhớ dạng là hơn,
Cảnh thiên gửi tấc hương hồn,
Đề câu tiết nghĩa vĩnh tồn hậu lai.
Đời đời danh chói Cao Đài.
- Ngoài nội dung khuyến tu, giúp con người noi theo để tiến hoá
tâm linh, thoát luân hồi sanh tử, Nữ trung tùng phận c̣n nêu cao
tinh thần dân tộc:
Bắc Nam hiệp tổ Hùng Vương,
Xúm nhau nâng nổi miếu đường Việt Nam.
Giang san bốn ngàn năm tổ nghiệp,
Văn hoá so cũng kịp tha bang,
…Con phải nhớ da vàng máu đỏ,
Cơi năm châu rỡ rỡ quốc triều,
Con Hồng cháu Lạc bao nhiêu,
Thiếu tài khiếm đức định triều an bang.
* Hai năm sau (1935) bà được lịnh Ơn
Trên giáng cơ tả kinh ban cho tín đồ Cao Đài tám bài kinh thế
đạo để đọc tụng khi tế lễ:
1. Kinh tụng khi vua
Thăng hà; 2. Kinh tụng khi thầy quy vị; 3. Kinh cầu tổ phụ đă
quy liễu; 4. Kinh cầu cha mẹ đă quy liễu; 5. Kinh cầu bà con
thân bằng cố hữu đă quy liễu; 6. Kinh tụng huynh đệ măn phần; 7.
Kinh tụng khi chồng quy vị; 8. Kinh tụng khi vợ quy vị.
Rất thương thân phận nữ nhi, đêm 19-8 Canh Tư (1960) bà giáng cơ
tại Hội thánh Tam Quan dạy bài Tam tùng tứ đức cho nữ phái biết
phương tu hành:
Để đức hạnh an lành trọn đủ,
Trước cửa Trời thực thụ lư chân,
Các em nuôi dưỡng tinh thần,
Theo phương tu niệm thoát lần biển mê.
Đặc biệt, nhờ cơ bút Cao Đài, người nay hữu hạnh được biết thêm
rằng nữ sĩ Đoàn Thị Điểm ngày xưa chính là Giác Minh Thánh Đức
trong Tam Kỳ Phổ Độ.
TRẦN THỊ TỐ NGA
Nguồn: www.nhipcaugiaoly.com
