ĐẠI ĐẠO TAM KỲ PHỔ ĐỘ

Chủ đề: Những điểm tuyệt vời trong đạo Cao Đài mà các tôn giáo khác không có.

Tiếp theo hai bài trước trình bày những điểm ưu việt của đạo Cao Đài các tôn giáo khác không có. Hôm nay tôi xin trình bày chủ để thứ ba :

“Nhơn quả và Luân Hồi theo các tôn giáo và Đạo Cao Đài”.

Nghiên cứu một tôn giáo chỉ có thể dựa vào kinh điển của tôn giáo ấy. Hai tôn giáo lớn trên thế giới Công Giáo và Phật Giáo, chúng tôi không thể nào tiếp cận được các bộ kinh nguyên thủy cảc tôn giáo ấy. Chỉ còn dựa vào luận thuyết của các nhân sĩ chức sắc tôn giáo được phổ biến trên internet. Do đó chắc không tránh khỏi phần chủ quan của các tác giả. Ở đây chỉ trích dẫn những điều cơ bản nhứt hội tụ được các tác giả đồng thuận. Có gì không chính xác mong quý chức sắc tôn giáo chỉ giáo chúng tôi sẽ đính chánh. Xin cảm ơn trước.

“…Tuy nhiên, cần lưu ý rằng giữa niềm tin Công Giáo và niềm tin vào thuyết nghiệp quả có những khác biệt rất tận căn.

“…Mặt khác, niềm tin Công Giáo dạy rằng con người chỉ có một cuộc đời làm người để sống. Một người sống cuộc đời duy nhất của mình thế nào sẽ quyết định vận mệnh đời đời của người ấy. Nhưng sự quyết định này không nhất thiết hoàn toàn tuân theo Luật nghiệp quả. Trong hành trình cuộc đời của của mỗi con người, Thiên Chúa có một phương pháp sư phạm để dạy con người lớn lên. Sự lớn lên ấy có khi phải ngang qua những vấp ngã và thất bại, ngang qua những lỗi lầm và sai trái. Nhưng niềm tin Công Giáo dạy rằng nếu Thiên Chúa đối xử với con người theo luật nghiệp quả, khó một ai có thể đứng vững và được cứu thoát. “Ôi lại Chúa, nếu như Ngài chấp tội, nào có ai đứng vững được chăng?” (Tv 130,3). Không một con người nào thật sự có khả năng tự cứu mình, bởi có những yếu đuối bất khả vượt qua của thân phận con người.

“…Quan trọng hơn hết đối với một người Công Giáo là những giáo huấn và gương sống cuộc đời của Đức Giê-su. Xuyên suốt các trang Tin Mừng, có thể thấy Đức Giê-su không cho rằng vận mệnh của một con người tuyệt đối bị khuôn định bởi Luật nhân quả. Ngài không dạy rằng một người đã gieo nhân nào thì đương nhiên sẽ nhận quả ấy.

“…Ngài không rao giảng rằng họ sẽ phải nhận quả xấu. Ngài mời họ hoán cải, thay đổi đời sống để được cứu. Với Đức Giê-su, bất cứ một tội nhân nào cũng có một tương lai phía trước nếu họ biết từ bỏ đường tội lỗi, thay đổi cuộc đời để sống tốt và để làm người tốt. Có nhiều câu chuyện và dụ ngôn có thể minh hoạ rất tốt điều này.”

“… Giáo lý Công Giáo dạy rằng con người được Thiên Chúa phú cho một linh hồn bất tử và chỉ có một kiếp sống mà thôi, không còn kiếp sống nào khác. Nếu quả thật niềm tin ấy là đúng thì làm sao có thể giải thích được các vấn nạn rất ư quan hệ đến cuộc sống tâm linh. Chẳng hạn như con người bởi đâu sinh ra ? Chết rồi đi đâu ? Do đâu mà có khổ đau ? v.v…

“…Người Công Giáo sở dĩ không chấp nhận Luân Hồi vì nó trái với giáo lý. Tuy nhiên đấy mới chỉ là một lý do. Nhưng còn một nguyên nhân sâu xa khác đó là tin vào Luân Hồi có nghĩa là đã chối bỏ…Đấng Tạo Hóa, trong khi đó chối bỏ Đấng Tạo Hóa là tội lớn nhất của loài thụ tạo: Thiên thần bị thành quỷ. Loài người phải đau khổ và phải chết.” ( Nguồn: Cộng Đoàn Lòng Chúa Thương Xót Liên Giáo Phận – Nguyễn Hy Vọng – 10 Sai Lầm của Thuyết Luân Hồi ).

Tin có Đấng Tạo Hóa chẳng những không bao giờ có thể chấp nhận Thuyết Luân Hồi mà còn bác bỏ lẽ Nhân Quả Báo Ứng. Sao có thể nói thế ? Bởi vì với quan niệm Tạo Hóa này thì tất cả mọi sự mọi vật đều do Tạo Hóa sinh ra. Tạo Hóa quyết định hết kể cả đau khổ cũng như hạnh phúc của con người.

“Đức Giê-su không nói rằng ông nhà giàu phải đầu thai lại để chịu khốn khổ do tội lỗi đã phạm trên trần gian gây nên. Trái lại, dụ ngôn chỉ giải thích rằng vì đã có thái độ sống bất chính mà ông nhà giàu đã nhận được nhiều phần phước trên trần gian rồi, còn “bây giờ” (nghĩa là vào lúc chết trong đời sống vĩnh cửu chứ không phải trên trần gian) ông nhà giàu phải chịu khốn khổ vì tội lỗi của ông (x. Lc 16,25).

Tuy nhiên, không chỉ có Kinh Thánh mà còn cả đa số mọi người cấm tin vào sự luân hồi.

“Vì thế, thuyết luân hồi là một giáo thuyết chẳng đem lại lợi ích gì, chẳng thích hợp gì với niềm tin Ki-tô giáo, tiêu biểu cho một tâm trí ngây dại, là kẻ huỷ diệt niềm hy vọng vào sự sống mai sau, chẳng giúp ích gì cho việc lý giải những bí ẩn cuộc sống và, vì là điều tệ hại, còn nguy hiểm đến độ nó là một lời mời gọi vô trách nhiệm nữa.

“…Nói về lĩnh vực khoa học, từ nhân đến quả là sự chuyển biến tự nhiên. Đức Phật khám phá lý nhân quả cũng chính là khám phá lý khoa học tự nhiên để áp dụng tu hành, đạt đến lý tưởng siêu nhiên. Cho nên, Đạo Phật vừa mang tính khoa học tự nhiên, vừa là khoa học siêu nhiên như nhà bác học Einstein đã nói: “Đạo Phật là khoa học vừa mang tính tự nhiên vừa siêu nhiên”.

“…Đức Phật khám phá lý nhân quả, vô thường, duyên sinh, cuối cùng đạt đến chỗ siêu nhiên, tức phi thiện phi ác, là cảnh giới của người giải thoát. Đến với Đạo Phật, học hiểu đạo lý để chuyển hóa bản thân, bớt những đắm nhiễm, đam mê vật chất. Khoa học ngày càng tân tiến, khám phá những quy luật của tự nhiên để tạo ra sản phẩm cung ứng cho lòng tham vô bờ của con người. Còn Đạo Phật cũng khám phá về nhân quả, vô thường, duyên sinh nhưng giúp con người hiểu đạo lý, sống biết cách đối nhân xử thế, làm đẹp bản thân, gia đình và xã hội. Cho nên, đến với Đạo Phật là đến với đời sống tâm linh. Khi chúng ta có chánh kiến về nhân quả, chắc chắn đời sống chúng ta sẽ được thăng hoa. Nghĩ, nói và làm có lợi cho mình, cho người, không nghĩ điều quấy, nói lời xấu và làm việc ác.

“…Có thể nói, phương pháp giáo dục phổ thông của Đạo Phật được tìm thấy ở đạo lý nhân quả. Khi chúng ta làm một việc sái quấy, có hại cho người khác, có khi trốn được tòa án ở thế gian nhưng không trốn chạy được chính lương tâm của mình. Mình chính là gương nghiệp in bóng trước đài, là quan tòa xử án công minh cho những hành vi tội lỗi nơi bản thân. Giáo dục về nhân quả giúp mình sửa đổi cái hư dở nơi lương tâm chúng ta chứ không phải giúp mình trốn chạy trước pháp luật bên ngoài. Nhân quả nhà Phật chú trọng đến động cơ luận hơn là kết quả luận, phòng cháy chứ không chờ chữa cháy”.

“…Qua sự tự chứng này Đức Phật cũng ngộ ra rằng: Luân hồi vốn là một sự thật hiển nhiên, nó áp đặt lên tất cả chúng sanh không chừa một người nào. Sự kiện này không phải do Đức Phật suy nghĩ tưởng tượng ra mà do Ngài chứng ngộ nhìn thấy và biết nó hiện diện trên thế gian này từ vô thủy vô chung, trước cả khi Đức Phật ra đời.

" Con người sanh ra do Nghiệp lực, theo quy trình Tương Quan Nhân Quả -- Hễ có Nhân thì sẽ có Quả: “Cái này có cái kia có. Cái này sanh cái kia sanh. Cái này không cái kia không. Cái này diệt cái kia diệt”.

“…Thiên Nhãn Minh là mắt tuệ sáng suốt, thấy tường tận chi tiết về quá khứ và tương lai của chúng sanh. Ngài thấy chúng sanh chết ở chỗ này lại sanh ở chỗ kia trong sáu nẻo. Ngài thấy cảnh con người đi tái sanh rõ ràng tựa như người đang đứng trên lầu cao nhìn xuống ngã tư đường thấy kẻ qua, người lại bên dưới. Như vậy, con người chết rồi không phải là hết, mà bị nghiệp dẫn đi thọ sanh trong lục đạo luân hồi.

"Sau này khi đi hoằng pháp, Đức Phật đã mang thuyết luân hồi ra giảng giải cho chúng sanh. Ngài thuyết rằng sở dĩ con người chịu cảnh luân hồi sinh tử hết đời này sang đời khác, là do họ tự gây ra, chứ không một thần linh hay thượng đế nào nhúng tay vào việc này.

“…Thuyết luân hồi bao trùm cả vũ trụ. Trong vũ trụ có con người, vạn vật. Nói chung là bất cứ thứ gì có mặt trên thế gian này đều bị nằm trong vòng quay của luân hồi.

“…Nhìn chung, mọi hiện tượng thế gian họp tan là do duyên quyết định, khiến vạn vật thay đổi hình tướng hay trạng thái. Ví dụ nước do duyên nóng bốc thành hơi, gặp duyên lạnh đóng thành khối (nước đá). Sự biến thái này do duyên quyết định. Đối với con người, Đức Phật xác định con người bị luân hồi là do lậu hoặc. Lậu hoặc còn thì sanh tử còn. Lậu hoặc hết thì chấm dứt luân hồi sanh tử".

Về Nhơn quả, có bài Thánh Huấn dưới đây, cũng trích ở Thánh Ngôn Hiệp Tuyển:

"Chư môn đệ và chư nhu nghe: Chim lìa cội, nước tách nguồn, từ xưa con người giữa thế chẳng qua là khách đi đường, phận sự muốn cho hoàn toàn, cần phải bền chí và khổ tâm, có bền chí mới đoạt được phẩm vị thanh cao, có khổ tâm mới rõ tuồng đời ấm lạnh, lăng xăng xạo xự mùi chung đỉnh, vẻ cân đai, rốt cuộc chẳng khác chi một giấc huỳnh lương mộng. Mỗi bực phẩm đều đặng một vai tuồng của Ðấng cầm quyền thế giái ban cho, dầu thanh cao, dầu hèn hạ, cũng phải gắng làm cho rồi trách nhiệm, hầu buổi chung cuộc, hồn lìa cõi trần đến nơi khởi hành mà phục hồi công cán, ai giữ trọn bực phẩm đặng Tòa Nghiệt Cảnh tương công chiết tội để vào địa vị cao hơn chốn địa cầu 68 này, ai chẳng vẹn trách nhiệm nhơn sanh phải bị đọa vào nơi U Minh Ðịa để trả xong tội tình căn quả cho đến lúc trở về nẻo chánh đường ngay mà phục hồi ngôi cũ, bằng chẳng biết sửa mình thì luật Thiên điều chồng chập, khổ A Tỳ phải vướng muôn muôn đời đời mà đền tội ác. Bậc nhơn sanh vì đó mà phải chịu thiên niên chìm đắm vào sổ luân hồi vay trả, trả vay, căn quả chẳng bao giờ tiêu đặng".

“…Nhân-quả là cái nguyên-nhân và kết-quả (causes et effets), còn quan-hệ nhân-quả (causalité) có nghĩa là cái nguyên-nhân thuở trước sinh ra quả-báo ngày nay. Luật Nhân-quả (Principe de causalité) cho rằng sự-kiện nào cũng đều có nguyên-nhân của nó và cùng những nguyên-nhân đó sẽ sinh ra cùng kết-quả của nó.

“…Chữ Nhân-Quả dịch ra nghĩa lý tiếng Phạn là tiếng Karma, thiệt tiếng Phạn có nghĩa là : Làm cái chi phải trả cái ấy, phải bồi thường, ta có thể hiểu nó là khuôn luật "vay trả".

“…Nãy giờ nói của người ta, bây giờ mình phải nói tới của mình. Đức Chí- Tôn nói với môn-đệ của Ngài. Ngài lấy kẻ nghèo khó, hạng nhứt là Ngài đến với một Quốc-Dân hèn-hạ, Quốc-Dân còn bị lệ thuộc của người

“…Cả con cái của Ngài tạo-dựng nên hình-tướng của nó, không cướp-bóc của ai không cầu-lụy ai cho mình mà làm cái nhân ấy quý-báu làm sao, lại nữa người tượng-trưng lấy nó, cơ thể hữu-hình là người chủ-quyền lo tạo dựng nó, thân phải hèn-hạ truân-chuyên, bị thiên-hạ áp-bức đè-nén hiếp-đáp, đến nổi thân của họ bị đồ-lưu, tù-tội, cái nhục-nhã hèn-hạ của họ, ngày nay đem vô Luật Nhân-Quả thế nào ? Thì toàn-thể con cái của Đức Chí-Tôn luận lại thì hiểu.

Trích thuyết đạo của Đức Hộ-Pháp tại Đền Thánh, đêm 30 tháng 5 năm Nhâm Thìn (1952) Về:” Luật nhân-quả”.

· Trong sách THIÊN ĐẠO có nói rất rõ về LUÂN HỒI và NHƠN QUẢ. Không thể tìm ở đâu nói rõ hơn thế. Xin trích ra sau đây:

Điểm linh quang (Hồn) thác sanh xuống cõi Phàm mục đích là để học hỏi kinh nghiệm và tấn hóa. Chuyển thân xuống cõi sắc giới, tất phải mượn sắc thân mà hành động. Càng hành động, càng tạo nhơn. Tạo nhơn, nhơn hồn phải tái sanh thọ quả theo phép công bình của luật nhơn quả.(Loi de cause à effet ou de Karma).

Khi nhơn hồn đã mãn hạn ở cõi Tiên, nó phải chuyển sanh xuống phàm trần, mang theo những hột giống luân hồi của kiếp trước để làm nghiệp nhơn và định dạng cho kiếp tái sanh. Kiếp hiện tại, con người sẽ được giàu sang sung sướng hay bần hàn cơ cực, là do cái nghiệp nhơn của mình đã tạo trong tiền kiếp vậy.

Khi chuyển sanh, Nhơn hồn rời cõi Tiên mà xuống cõi Thánh, dùng tinh chất cõi sau này bao mình một lớp đặng làm cái Thánh thể mới. Đoạn xuống cõi Thần bao thêm một lớp tinh chất cõi Thần mà làm một Thần thể mới nữa (Chơn thần).

Còn Khí thể (Phách) và Vật thể (Xác thịt), thì nhơn hồn tạo ngay trong thai bào Nhơn hồn rút tinh khí ngoài mà tạo Khí thể và nhờ tinh cha huyết mẹ mà thành vật thể. Làm những việc trên đây, Nhơn hồn phải có sự trợ giúp của các đấng Thiêng Liêng có phận sự coi sóc về việc đầu thai…

Ấy vậy, hai cái thể tinh vi hơn hết là Chơn thần và Thánh thể, khi sanh thì sanh trước Khí thể và Vật thể còn khi tiêu tán thì tiêu tán sau. Cũng như Nhơn hồn lúc đầu thai thì đến trước, mà khi bỏ xác lại đi sau. Cho nên có câu: “Khứ hậu, lai tiên tác chủ ông” (đi sau, đến trước mà làm ông chủ). Ông chủ ở đây là chủ sắc thân, tức là chủ tứ thể đó vậy.

Như vậy, mỗi lần chuyển kiếp, Nhơn hồn mỗi lần tạo ra bốn thể mới, phù hợp với trình độ tấn hóa của mình.

Hồn vốn không thuộc loại nam hay nữ nhưng lúc chuyển sanh, có khi mang lớp đờn ông, có khi mang lớp đàn bà, là bởi mượn hình thể ấy mà học hỏi và kinh nghiệm về mỗi phái đặng phát triển hai thứ đức tính Âm Dương khác nhau. Trong kiếp làm đờn ông, những đức tánh cương quyết thuộc nam phái như cam đởm dõng cảm, đều được mở mang. Những đức tanh nhu hòa thuộc nữ phái thì lại được mở mang trong những kiếp Nhơn hồn chuyển sanh làm đờn bà. Nhơn hồn phải gồm đủ hai thứ đức tánh cang và nhu mới được hoàn toàn.

Không khỏi có người lấy làm lạ sao Nhơn hồn chuyển sang kiếp này sang kiếp kia mà không nhớ được tiền kiếp của mình (Vì không nhớ kiếp trước, nên có người, tuy tin thuyết luân hồi song nói rằng “Kiếp này tôi là Nguễn Văn Mít, kiếp sau tôi đâu còn là Nguyễn văn Mít nữa? Tôi sẽ là một kẻ khác như Trần văn Xoài chẳng hạn. Kẻ khác ấy, nếu có chịu quả báo của tôi làm đi nữa thì cũng không quan hệ gì cho tôi, vì kẻ khác ấy đâu nhớ rằng kiếp trước mình là Nguyễn Văn Mít. Thế là Nguyễn văn Mít làm mà Trần văn Xoài chịu; vậy thì Nguyễn văn Mít sợ gì mà không làm ác. ” Nói vậy là không biết Đạo. Phàm người ta khi ngủ thì không biết, không nhớ gì hết. Biết được nhớ được là khi mình thức. Sống ở kiếp này đối với người không biết Đạo, cũng như là thức, vì người sống biết suy nghĩ, biết tưởng nhớ, biết hành động. Chết, theo họ là ngủ, nên mới nói sự chết là giấc ngủ ngàn năm. Người biết Đạo lại hiểu khác sống tức là chết, là ngủ: chết tức là sống là thức. Sống là chết ở cõi vô hình đặng chuyển sanh vào kiếp hữu hình. Vì chết người đương sanh không nhớ tiền kiếp của mình. Còn chết là bỏ cõi hữu hình để vào sống cõi vô hình. Nhờ sống lại ấy nên nhơn hồn, ở cõi vô hình, nhớ rõ tất cả tiền kiếp của mình. Dầu mấy kiếp trước, là Nguyễn văn Mít hay Trần văn Xoài hay gì gì nữa, lúc về cõi vô hình, tức là khi sống lại nhơn hồn nhận rõ những nhơn cách đó nó chỉ là những phàm thể biến chuyển của mình trong kiếp trước).

Sống ở cõi vô hình mới thiệt là sống, sống một thời hạn rất lâu, sống lại những buồn thảm, sung sướng,những đau đớn hối tiếc của kiếp luân hồi, sự nhớ ấy mới thật là quan trọng bội phần hơn sự nhớ ở phàm gian, nơi đây chỉ là chỗ của Nhơn hồn chết tạm, ngủ tạm, để quên nhứt thời sự luân chuyển của mình).

Nên biết rằng những việc của ta đã làm, tuy qua rồi, song cái ấn tượng của nó vẫn còn, nhờ vậy người ta mới nhớ được. ký ức “sức nhớ” không phải ở óc mà thôi, nó còn ở tại mấy thể khác bằng những ba động tinh vi (vibrations subtiles). Sự thí nghiệm cho chúng ta biết nếu dùng phép thôi mien trục Thần của một người nào, thì người ấy, trong khi ở vào trạng thái thôi miên, nhớ lại những việc họ đã làm trong kiếp trước. Đó là bằng chứng rằng ký ức ghi trong Chơn thần.

Mỗi lần chuyển kiếp, bốn thể đều thay đổi; bốn thể cũ đã tan, thì con người nhờ đâu mà nhớ được việc trước? (Có khi Nhơn hồn mới vừa bỏ xác thịt và phách, lại được đi dầu thai liền, cho nên còn giữ Chơn thần và Thánh thể cũ. Nhờ vậy mà khi tái sanh, nó nhớ được tiền kiếp. Cái hiện tưsợng nầy, báo giới Việt văn đã có lần nói đến. Các nhà Thần linh học bên Pháp cũng có tường thuật chuyện nhiều người còn nhớ được kiếp trước của họ.). Thế mà ký ức không mất, nó chỉ rút vào Nhơn hồn như những hột giống luân hồi rút vào đó vậy. Nhơn hồn nào còn thấp thỏi thì chưa có thể nhớ được những việc đã qua và những điều học hỏi và kinh nghiệm của mình trong mấy kiếp trước. Lần lần tấn hóa cao lên, thì nhớ được mang máng vậy thôi. Còn những bực thượng trí (Intelligence supérieure) và thần đồng (enfant prodige) vẫn ở vào trường hợp nầy. Có khi chúng ta bỗng nhiên hiểu được nhiều vấn đề đạo lý cao siêu, không cần lý trí và học cứu. Đó là nhờ cảm giác những điều học hỏi và kinh nghiệm trong kiếp trước. Sự cảm giác ấy gọi là trực giác (intuition).

Không nhớ được kiếp trước vốn là một việc hay. Như kiếp trước chúng ta đã làm nhiều việc đê hèn xấu xa, tội lỗi mà kiếp nầy còn nhớ, thì chúng ta phải chịu biết bao khổ nhục. Hoặc giả kiếp trước, chúng ta được cao sang thì kiếp nầy phải hối tiếc hay phát động tánh kiêu căng. Phương chi, nếu mình biết được tiền kiếp kẻ nầy là thù nghịch, người nọ là thân nhơn, thì sự giao tế lấy làm lộn xộn mà mình cũng khó chịu.

Đức Tạo Hóa không muốn cho chúng ta dễ dàng nhớ được tiền kiếp, tức là Ngài đem một tấm màn bí mật che đậy Thiên cơ.

Nhưng tấm màn ấy, Ngài để cho chúng ta phải có công tự mình lần lần vén lên.

Nhơn hồn nào tấn hóa cao siêu, hoàn toàn sáng suốt, thì cái ký ức tiềm tàng bấy lâu trong đó cũng phát triển hoàn toàn. Trong trường hợp nầy, con người tuy còn tại thế mà vén được tấm màn bí mật ấy, nên nhớ được tất cả những tiền kiếp của mình. Đó là "túc mạng thông", một trong lục thông (abhijna) của bực chơn tu đắc đạo.

Đại để, Nhơn hồn chuyển sanh xuống thế chỉ tạm quên tiền kiếp của mình thôi.

- Với Công Giáo, Nhân quả và Luân hồi là không có ý nghĩa. Giáo lý của Công giáo không tin là có. Với niềm tin Công Giáo, điều tuyệt đối không phải là một Luật, nhưng là một Đấng làm chủ mọi Luật. Niềm tin Công Giáo không chỉ dạy người ta làm lành lánh dữ vì giá trị tuyệt đối của Luật nhân quả, nhưng là để xây dựng một tương quan cá nhân thiết thân và bền chặt giữa mình với Đấng Tuyệt Đối là Thiên Chúa của mình.

- Thuyết nghiệp quả theo nhà Phật là một Luật vận hành tuyệt đối. Không điều gì có thể thoát ra ngoài Luật ấy. Theo thuyết nghiệp quả của nhà Phật, không nhất thiết phải tin có một Đấng Tuyệt Đối nào ???

- Đạo Cao Đài hoàn toàn tin tưởng vào Luật Nhân quả và Luân Hồi. Kinh điển của Cao Đài nói rất cụ thể từng chi tiết cuộc sống trên cõi Thiêng Liêng.

Trái hẳn với Công Giáo và Phật Giáo, Đạo Cao Đài còn khẳng định: Luật nhơn quả và Luân Hồi của mỗi cá nhân do con người tự chọn, muốn hay không muốn. Ta có thể giải thoát khỏi sanh tử luân hồi vẫn được. “ĐỊNH MẠNG DO THIÊN. LẬP MẠNG MẠNG DO MÌNH” (trích sách Thiên Đạo).

Một lần nữa khẳng định, Đạo Cao Đài không phải là một tôn giáo đung nạp hay tổng hợp các tôn giáo trên thế giới bởi những khác biệt của từng chủ đề đã trình bày. Trái lại Cao Đài là một tôn giáo có những nét khoa học siêu hình thật ưu việt không tôn giáo nào khác có được.

Có nhiều ý tác giả cho rằng nên nghiên cứu các tôn giáo cổ trên thế giới để bổ sung cho kiến thức Cao Đài. Chúng tôi thấy ngược lại thì chính xác hơn. Nên nghiên cứu Cao Đài để bổ sung kiến thức tôn giáo thế giới.